Albert Rohan ka vdekur sot në moshën 83-vjeçare në Vjenë.
Alber Rohan ishte një diplomat austriak me karrierë të gjatë në Ministrinë e Jashtme të Austrisë, i cili shkroi planin për pavarësinë e Kosovës.
Gjatë bisedimeve për statusin e Kosovës, Rohan ishtë zëvendësndërmjetës i OKB-së.
Rohan ka qenë kritik i ashpër i hegjemonizmit serb, para vdekjes kundërshtoi planet për ndarjen e Kosovës.
Në intervistën që i dha korrespondentit të BBC-së në Prishtinë, vite më parë, Rohan flet edhe për angazhimi e tij në Ballkan dhe në ish-Jugosllavi, si dhe për lidhjen që ka me familjen mbretërore në Shqipëri.
Dy misione ndërkombëtare?
BBC: Kosova është sot shtet i pavarur, sipas planit Ahtisaari. Por, po shohim probleme në raportet mes BE-së dhe OKB-së. Nuk ka ende një vendim të qartë të Sekretarit të Përgjithshëm për misionin e OKB-së. Si e shihni këtë problem që është krijuar që kur Kosova ka shpallur pavarësinë?
Z. Rohan: Secili mund ta shohë ashtu siç e shoh unë. Sekretari i Përgjithshëm është në një pozitë shumë të vështirë dhe në dilemë të vërtetë sepse një anëtar i përhershëm i Këshillit të Sigurimit kërkon nga ai që të mos e njohë pavarësinë e Kosovës, të mos bashkëpunojë me misionin evropian dhe të mos e tërheqë misionin e tij, UNMIK-un. Kurse tre anëtarë të tjerë të përhershëm të Këshillit të Sigurimit kërkojnë nga ai që ta bëjë pikërisht këtë. Të dyja palët janë anëtare të përhershme të Këshillit të Sigurimit dhe ai është në një situatë shumë të vështirë.
Po presim tani propozimet e tij, që mendoj se mund të bëhen publike këto ditë, se si të zgjidhen raportet mes misionit të OKB-së dhe misionit të BE-së. Kjo sepse misioni i BE-së do të vendoset. Sipas propozimit tonë misioni i BE-së duhet të marrë një pjesë të përgjegjësive, jo të gjitha, nga UNMIK-u, katër muaj pas shpalljes së pavarësisë, kur periudha tranzitore përfundon. Kjo duhet të bëhet më 17 qershor. Për momentin nuk ka shenja se Sekretari i Përgjithshëm do që të tërheqë UNMIK-un, prandaj ne tani po presim propozimet e tij.
BBC: Po nëse ai vendos që misioni i OKB-së dhe ai i BE-së duhet të bashkëjetojnë dhe se misioni evropian duhet të vendoset nën përkujdesjen e OKB-së?
Z. Rohan: Këtë ai nuk mund ta vendosë. Ai nuk mund të vendosë që misioni i BE-së të vendoset nën përkujdesje të tij sepse ky vendim duhet të merret nga vetë BE-ja. Nuk e di nëse Bashkimi Evropian do ta pranojë një gjë të tillë.
Nëse kompromisi do të zgjidhte problemin atëherë mendoj se të gjithë do të pajtoheshin me të. Nëse nuk mund të gjendet një zgjidhje, dhe unë mendoj se ata në fund do të duhej ta bënin një gjë të tillë, atëherë do të kemi një prani paralele të të dyja misioneve ndërkombëtare që është një situatë absurde dhe që nuk do të ishte e qëndrueshme.
Gjithashtu çështja është se cili do të jetë vendimi i qeverisë së Kosovës, pas periudhës kalimtare, kur kushtetuta e re të hyjë në fuqi. Atëherë, qeveria e Kosovës është një forcë legjitime në Kosovë dhe ajo ka fjalën e saj se çfarë duhet të bëjë misioni i OKB-së dhe ai i BE-së.
BBC: Por, serbët e Kosovës janë kundër planit Ahtisaari. Beogradi, gjithashtu, nuk e pranon misionin evropian. 15 qershori është afër. Çfarë parashikoni, është kjo pavarësi zgjidhja reale? Mund të kthehet Kosova në një konflikt i ngrirë?
Z. Rohan: Së pari, nuk jam profet dhe nuk e di se çfarë do të ndodhë. Së dyti, pavarësia sipas nesh është një gjë shumë e qartë. Edhe pse deri tani ajo është pranuar vetëm nga 40 apo 50 shtete, numri i shteteve që do ta njohin Kosovën, do të shtohet me kohë. Kjo nuk ka rëndësi.
Kam vështirësi të kuptoj qëndrimin e serbëve të Kosovës, veçanërisht të atyre që jetojnë në enklava. Ata nuk mund të jetojnë në izolim të plotë nga të tjerët përreth. Kjo nuk do të funksionojë. Ideja për të pasur një entitet të serbëve të Kosovës që, territorialisht, nuk është kompakt, por ku zbatohen ligjet serbe dhe ku ka institucione e ministra serbë, është e e dukshme për veriun, meqë është e afërt me Serbinë, por jo në enklava sepse ato jetojnë në komunitete të ndryshme. Duhet të arrijnë marrëveshje të caktuara dhe në mirëkuptim me rajonet e tjera ku jetojnë.
Prandaj, propozimi ynë do t’u jepte atyre në mënyrë ligjore përgjegjësi shumë të mëdha dhe mundësi të mëdha për të drejtuar vetë çështjet e tyre brenda kornizave të legjislacionit të Kosovës. Është mëkat dhe unë nuk arrij ta kuptoj se pse ata nuk i shfrytëzojnë këto mundësi. Unë e di pse – sepse Beogradi e ndalon këtë gjë. Por, herët a vonë, këta njerëz do të duhet të marrin fatin në duart e tyre dhe të vendosin vetë se çfarë është e mirë për ta dhe çfarë është kundërproduktive.
BBC: A ka mundësi për një marrëdhënie të mirë mes Prishtinës dhe Beogradit në një të ardhme të afërt? Pra, një proces pajtimi?
Z. Rohan: Herët a vonë kjo duhet të ndodhë sepse, pavarësisht çfarë ndodh, gjeografia nuk mund të ndryshojë. Kosova gjithnjë do të jetë fqinje e Serbisë dhe anasjelltas. Është në interes të të dyjave që ky konfrontim artificial të mos mbahet përgjithnjë. Dhe, posaçërisht, kur të dyja vendet një ditë t’i bashkohen BE-së, dhe ne të gjithë shpresojmë se kjo do të ndodhë shpejt, atëherë është e pamundshme që të vazhdojë ky konfrontim.
Do të vijë dita kur pajtimi do të fillojë dhe do të kemi qeveri të tjera në Serbi, por ne nuk e dimë se cila do të jetë në fazat e ardhshme parlamentare. Kjo do të ketë një ndikim në zhvillime.
E dini, miku im Wolfgang Ischinger, që udhëhoqi fazën e fundit të bisedimeve, gjithmonë nënvizoi, me të drejtë, gjendjen midis Republikës Demokratike dhe asaj Federale të Gjermanisë, që nuk e njohën njëra tjetrën, që plotësisht mbajtën qëndrimet e tyre ligjore, por u desh të bashkëpunoninë në çështjet praktike, duke punuar në tregëti dhe aspekte të tjera. Kjo dëshmoi se mund të keni mospajtim ligjor por jeni të detyruar të bashkëpunoni në çështjet praktike, sepse jetoni pranë njëri- tjetrit.
Lidhja me Zogun
BBC: Zoti Rohan, në njërin nga librat tuaj keni thënë se keni një lidhje farefisnore me familjen mbretërore të Shqipërisë?
Z. Rohan: Është e vërtetë. Një kushërirë e largët e nënës sime, që kishte mbiemrin e ngjashëm me familjen hungareze Aponi, u martua me mbretin Zog. Kjo është lidhja. Unë e kam njohur pak të birin e Zogut, Lekën, kurse në varrimin e presidentit Rugova takova më të riun e familjes, që besoj se quhet Zogu II, të birin e Lekës. Kjo është lidhja familjare.
BBC: Kur e takuat princin, ia bëtë me dije këtë. E di ai kush jeni?
Z. Rohan: Natyrisht, ai është në dijeni të kësaj. Ne kemi shkëmbejmë kohë pas kohe mesazhe përmes postës elektronike. Ai është një i ri shumë i mirë.
Fillimet e angazhimit në Ballkan
BBC: A ka patur kjo marrëdhënie familjare me Shqipërinë dhe shqiptarët një ndikim që ju të merreni me Ballkanin dhe, posaçërisht, me Kosovën e Shqipërinë?
Z. Rohan: Në të vërtetë jo. Posti im i parë diplomatik ishte Beogradi. Për cdo diplomat posti i parë është gjithmonë shumë i rëndësishëm. Kalova atje gati dy vjet dhe që nga ai çast unë kisha një shkallë njohurish për Serbinë dhe Ballkanin.
Më vonë u emërova ambasador në Argjentinë dhe kur më 1989 u ktheva prej andej, ministri i jashtëm i asaj kohe, Alois Mock, më emëroi në krye të departamentit për Evropën Lindore dhe Qendrore, që mbulonte të gjithë rajonin nga Vladivostoku deri në Tiranë. Pra, gjithë Bashkimin Sovjetik, bllokun lindor, përfshirë Çekosllovakinë dhe Jugosllavinë.
Sapo fillova punën në këtë departament, çdo gjë u rrënua. Bashkimi Sovjetik mori fund, Çekosllovakia dhe Jugosllavia u shkatërruan. Mbase unë kisha punën më interesante në ministrinë e jashtme austriake duke punuar shumë ngushtë me Alois Mock-un.
BBC: Kur i krahasoni shtetet e bllokut socialist, meqë besoj se keni udhëtuar shumë në atë kohë, si i keni gjetur ato?
Z. Rohan: Kishte dallime të qarta. Gjendja në Hungari ishte krejtësisht ndryshe nga ajo në Republikën Demokratike Gjermane. Jugosllavia, në përgjithësi, shihej si vend me një komunizëm të butë. Kishim përshtypjen dhe secili e besonte se Jugosllavia do të mbetej ashtu siç ishte, përpara se Milosheviqi të fillonte aktivitetet e tij. Ekonomikisht ishte një vend i fuqishëm dhe mund të mbijetonte. Por, Jugosllavia gjithnjë konsiderohej si një vend i komunizmit të butë.
Kontakti me Kosovën
BBC: Si sekretar i përgjithshëm në ministrinë e jashtme austriake, keni vizituar Kosovën. Si e gjetët atë kur erdhët herën e parë?
Z. Rohan: Fillimisht, më duhet të them se kur ende isha në krye të këtij departamenti politik, unë po merresha vazhdimisht me Jugosllavinë kur ende ekzistonte, dhe me Kosovën në veçanti. Më kujtohet, duhet të ketë qenë viti 1990 kur filluam proçedurën për të drejtat e njeriut, gjithnjë nën kornizat e OSBE-së, duke ngritur çështjen e shkeljes së të drejtave të njeriut që po bëheshin në Kosovë.
Në fazën e parë na u bashkuan një numër vendesh, të cilat në fazën e dytë na lanë të vetmuar dhe Austria mbeti vendi i vetëm. Prandaj asgjë nuk doli nga kjo iniciativë. Por, ideja ishte që ta alarmonim bashkësinë ndërkombëtare me atë se çfarë po ndodhte në Kosovë.
Kjo ishte koha kur erdha për herë të parë në Kosovë, gjithnjë në krye të departamentit politik dhe jo në emër të sekretarit të përgjithshëm të ministrisë së jashtme. Fillimisht, këtu në Vjenë unë takova Ibrahim Rugovën, kur erdhi në fillim të viteve 90-të dhe mbajti një ligjëratë. Më pas ishim bashkë për darkë me Alois Mock-un.
Pas këtij takimi unë e vizitova për herë të parë Kosovën. Mbaj mend se kishim një drekë me Rugovën në një restorant të vogël, jo larg nga shtëpia e tij. Skender Hyseni ishte atëherë me të dhe kur filluam të flasim për situatën, një nga aspektet më interesante ishte kur e pyeta, ose i thashë: shiko, është turp dhe tragjedi, por ajo që shohim është se askush nuk po e nderon politikën e mjeteve paqësore, të cilën ju presidenti Rugova po e udhëhiqni. Unë si një vëzhgues jam i shqetësuar se, herët a vonë, grupet më radikale, ato më të reja, do të vijnë dhe t’ju pyesin se çfarë keni arritur me këto politika paqësore. Ai u mendua për pak çaste dhe u përgjigj: “Ajo që kemi arriur është se ne, kosovarët, jemi ende këtu”.
Duke u menduar më vonë, për vitin 1998 dhe operacionet e mëdha të forcave jugosllave e serbe, që kishin një karakter të qartë të spastrimit etnik, kjo përgjigje ishte shumë interesante dhe shumë inteligjente, mund të them.
BBC: Por, më vonë ju i takuat këto grupe, që i quani radikale, në Kosovë?
Z. Rohan: Po, por e kam harruar nëse ishte më 1995 apo më vonë, dhe mendova se askush nuk e dinte se çka ishte UÇK-ja. Shumëkush mendoi se ishte një fenomen lokal, ose rajonal. Qëllimi i vizitës sime si Sekretar i Përgjithshëm i Ministrisë së Jashtme të Austrisë, dhe kjo duhet të ketë qenë pas vitit 1995, ishte të gjeja nëse kishte një organ qendror, politikbërës, të UÇK-së. Kur e takova dikë nga ky organ, provova të ndikoja mbi ta se lufta është një gjë por, në fund, do të kishte një zgjidhje politike, sepse gjithnjë pas luftës vjen një fazë politike.
Unë i pyeta: “Kush janë përfaqësuesit tuaj politikë? A keni një krah politik”? Ky ishte edhe qëllimi i vizitës dhe nuk mora një përgjigje. Por, më vonë UÇK-ja u desh të transformohej në një forcë politike.
BBC: Ishit në dijeni se Jugosllavia, ose më mirë, Serbia do të bombardohej nga NATO-ja?
Rohan: Jo, nuk isha në dijeni. Nuk kisha më shumë dijeni se sa njerëzit e tjerë, meqë nuk kisha asnjë kontakt brenda. Ndërhyrja për motive humanitare bëhet shumë rrallë dhe kishte një rezistencë të fuqishme brenda anëtarëve të OKB-së kundër parimeve të kësaj ndërhyrjeje humanitare. Sepse kjo nënkuptonte ndërhyrje brenda sovranitetit të një shteti.
Në të kaluarën kishte një numër shembujsh në të cilat kishte patur ndërhyrje të tilla, ndonëse me shumë hezitim. Një vendim i tillë u bllokua në Këshillin e Sigurimit të OKB-së, kryesisht nga Rusia. Ajo që e shtyu bashkësinë ndërkombëtare dhe, në veçanti, perëndimin që të ndërhynte, ishin pamjet televizive, faktori CNN. Çdokush në këto vende i pa këta refugjatë, këtë valë refugjatësh, i pa fëmijët dhe gratë duke ecur ndonjëherë edhe përmes malesh me borë drejt Shqipërisë. Dhe mendoj se kjo i shtyu qeveritë të vepronin dhe të bënin diçka për ta ndalur këtë tragjedi që po ndodhte.
BBC: A ishte ky faktor CNN, siç e quajtët, një moment vendimtar që Kosova të bëhej e pavarur?
Z. Rohan: Për fat të keq, më duhet të them, është përvojë jo vetëm me Kosovën por edhe me konfliktet e mëparshme brenda ish-Jugosllavisë, që në fund ishte forca ushtarake që vendosi zgjidhjen. Kur diplomacia dhe bisedimet, që janë punë e jona e diplomatëve, dështuan sepse nuk ishte e mundur të gjendej një marrëveshje dhe kjo ndodhi në Kroaci, në Krajinë, dhe gjithashtu edhe në territorin e Bosnjës, në fund mjetet ushtarake e shtynë Milosheviqin të shkonte në Dayton. Në rastin e Kosovës është gjithashtu e vërtetë se pa ndërhyrjen e NATO-s, largimi i forcave jugosllave dhe serbe të sigurisë dhe administratës nuk do të ndodhte. Në këtë rrafsh kjo është e vërtetë.
Roli ndërmjetësues
BBC: Ju iu bashkuat zotit Ahtisaari në bisedimet mes Prishtinës dhe Beogradit. Ishit ndërmjetës në këto bisedime. Që nga fillimi a kishit ndonjë ndjenjë se kah po shkonin bisedimet?
Rohan: Një pjesë e elementeve të rezultatit përfundimtar ishin shumë të qarta që në fazat shumë të hershmet. Kjo sepse, nëse ju kujtohet, ky katalog i parimeve, që e morëm nga Grupi i Kontaktit, përmbante shumë elemente.
Kur thoshte se nuk ka kthim në gjendjen e para marsit të vitit 1999, kjo mund të interpretohej në mënyra të ndryshme por, për shumë vetë, nënkuptonte se administrimit serb në Kosovë i kishte ardhur fundi. Ose kur Grupi i Kontaktit tha se nuk kishte ndarje ose bashkim me një vend tjetër, që nënkuptonte Shqipërinë, kjo tregonte se kishte një numër elementësh, përfshirë edhe mbajtjen e pranisë civile dhe ushtarake ndërkombëtare në Kosovë.
Dhe pastaj ishte një deklaratë e ministrave të jashtëm të Grupit të Kontaktit, e 31 janarit të vitit 2006 në Londër, menjëherë pasi kishim filluar, që thoshte se zgjidhja për problemin e Kosovës duhet të ishte e pranueshme për popullin e Kosovës. Dhe kur 90-95% e qytetarëve të Kosovës insistonin për pavarësi, për ne kjo tregonte kahun që Grupi i Kontaktit e ndjente se duhej të ecej.
Kur i filluam bisedimet, ne pamë menjëherë se në çështjen thelbësore të statusit, arritja e një marrëveshjeje, thejsht, nuk ishte e mundshme. Prandaj u desh të vendosej në propozim për njërin ose tjetrin koncept. Ose për sovranitetin ose pavarësinë, sepse nuk mund të ketë dy statuse, ose është pavarësi ose jo. Nuk mund të jenë të dyja njëkohësisht.
Pas një vit e gjysmë bisedimesh, kur e pamë se çfarëdo marrëveshjeje ishte iluzion, dhe se çfarëdo bisedimesh të tjera nuk mund ta ndryshonin këtë fakt, ne vendosëm që, duke përmbushur mandatin tonë, të paraqisnim një propozim. Ky ishte plani Ahtisaari.
BBC: Ua përmendet këtë bashkëbiseduesve serbë?
Z. Rohan: Se cili do të ishte propozimi ynë?
BBC: Po.
Z. Rohan: Jo. Ne nuk e dinim as se duhej të bënim një propozim. Ne i filluam bisedimet me shpresën se diçka do të dilte prej tyre, të paktën kur kishim të bënim me çështjet praktike, siç ishin decentralizimi, të drejtat e komuniteteve apo kishat ortodokse. Të gjitha këto çështje ishin të ndërlidhura me mbrojtjen e komunitetit serb në Kosovë. Ne menduam se këtu do të gjenim një lloj marrëveshjeje, por, për fat të keq, edhe ky ishte një iluzion.
BBC: Zoti Rohan, plani juaj që parasheh edhe praninë ndërkombëtare në Kosovë pas statusit, apo më mirë të themi praninë evropiane, u kundërshtua nga Rusia. E mendoni se ky plan mund të zbatohet në terren?
Z. Rohan: Më lejoni që fillimisht të them këtë. Është e vërtetë se Rusia, përderisa është anëtare e përhershme e Këshillit të Sigurimit, kishte mundësinë që të parandalonte miratimin e planit Ahtisaari. Në këtë situatë bashkësia ndërkombëtare duhet të zgjidhte ndërmjet dy opsioneve të papajtueshme.
Alternativa e parë ishte që të mos bënte asgjë dhe ta linte konfliktin të hapur me mundësinë që status quo-ja të mos mund të mbahej. Kjo ishte paraparë nga ambasadori Eide në vitin 2005. Kjo do të çonte shumë shpejt në një përshkallëzim serioz të situatës në të gjithë rajonin.
Alternativa tjetër ishte vendosja e zgjidhjes së propozuar kundër vullnetit të Serbisë, që ishte një nga partnerët, dhe Rusisë si rezultat i vendimit të Këshillit të Sigurimit. E them hapur një zgjidhje jo shumë e pajtueshme, gjithashtu. Por duke i krahasuar të dyjat, shumica e vendeve anëtare të BE-së, përfshirë edhe SHBA-në dhe disa vende të tjera, erdhën në përfundim se e keqja më e vogël është që të bëhet pikërisht kjo që të provohet të zbatohet plani Ahtisaari.
Ky plan mund të zbatohet në një masë edhe pa bashkëpunimin e komunitetit serb në Kosovë. Sa i përket të gjitha këtyre masave në favor të komunitetit serb, na duhet bashkëpunimi i tyre dhe përfshirja e tyre. Plani Ahtisaari u ofron atyre të drejta shumë të gjëra. Por ata duhet t’i shfrytëzojnë këto të drejta. Nëse nuk e bëjnë këtë, atëherë kjo pjesë e planit Ahtisaari mbetet e papërmbushur.
